Związek Szlachty Polskiej

Historia i współczesność Zakładu Narodowego im Ossolińskich

Fundację pod nazwą Zakład Narodowy im.Ossolińskich utworzył w 1817 r. Józef Maksymilian hr.Ossoliński(1748-1826). Ten uczony,bibliofil,kolekcjoner,członek wielu towarzystw naukowych, nadworny bibliotekarz cesarskiej biblioteki wiedeńskiej, po upadku Rzeczypospolitej nie uległ paraliżującej czyny rezygnacji, lecz przystąpił do budowania instytucji,która miała pomóc zniewalanemu narodowi w zachowaniu własnej toższmości oraz zaszczepić mu wolę niepodległości. Fundacja zgodnie z wolą założycielamiała składać sie z biblioteki,której zbiory zapoczątkowane zostały ofiarowanymi przez Ossolińskieg kolekcjami książek, rękopisów, numizmatów, muzealiów oraz drukarni. Zakład miał wydawać własne pismo naukowe i opiekować się młodymi naukowcami.Zabezpieczenie finansowe Ossolineum stanowiły majątki Ossolińskiego. Na siedzibę Zakładu wybrał Ossoliński Lwów.który po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r przypadł Austrii.W roku 1817 cesarz Franciszek I odnowił we Lwowie Uniwersytet,ktorego językiem wykładowym został język niemiecki. Zezwolił jednak na utworzenie uniwersyteckiej katedry języka i literatury polskiej, której program na polecenie cesarza miał przygotować J.M.Ossoliński. Dla pełnej realizacji tego zadania koniecznym było zorganizowanie placówki bibliotecznej.

Akt fundacyjny Biblioteki -"Ustanowienie familijne” z 18 X 1816 r przesłał Ossoliński cesarzowi, ten zaś 4 czerwca 1817 r. akt zaaprobował. Dla potrzeb Zakładu Ossoliński zakupił budynki poklasztorne sióstr karmelitanek. Gmach został poddany przebudowie.Dla swojej incjatywy postanowił Ossoliński zdobyć poparcie elit polskich. Najważniejszym krokiem w tych zabiegach był układ podpisany 25 grudnia 1825 r. z księciem Henrykiem Lubomirskim, reprezentantem wielkiego i bogatego rodu magnackiego oraz znakomitym znawcą i kolekcjonerem dzieł sztuki.

J.M.Ossolińskiemu nie dane było doczekać uruchomienia Zakładu Narodowego we Lwowie. Zmarł w1826 r. w Wiedniu. W rok po jego śmierci zbiory zapisane Zakładowi zostały przywiezione do Lwowa.W latach niewoli Ossolineum stało się ośrodkiem nauki i kultury polskiej. W 1833 r.uruchomiono drukarnię. Dzięki zasługom i zaangażowaniu kolejnych

dyrektorów do wybuchu w 1939 r. wojny, Zakład pomnażał swoje zbiory i służył kulturze i nauce polskiej.

Wybuch II wojny światowej odmienił los Ossolineum - w końcu września 1939 r. NKWD przeprowadziło w Zakładzie brutalną rewizję rekwirując złożone w nim przez arystokrację polską depozyty. 31 stycznia 1940 r.Akademia Nauk Ukraińskiej SRR przejeła zbiory i utworzyła z Ossolineum Filię Biblioteki Lwowskiej AN USSR. Nowe władze przystąpiły do likwidowania Muzeum XX Lubomirskich rozdzielając jego zbiory pomiędzy lwowskie muzea pozostające pod zarządem Ukraińców. Po wkroczeniu Niemców do Lwowa w lipcu 1941 r. Filia An USSR przestała istnieć, a zbiory Ossolineum zostały włączone do utworzonej niemieckiej Staatsbibliothek Lemberg.

Zarząd nad zbiorami osolińskimi powierzono kustoszowi Mieczysławowi Gębarowiczowi, dyrektorowi ZniO (1941-1946), potajemnie zaprzysiężonemu w 1943 r. w Przeworsku przez kuratora literackiego Andrzeja Lubomirskiego. W początkach 1944r z powodu zbliżąjącego się frontu sowieckiego Niemcy zarządzili ewakuację zbiorów, Mieczysław Gębarowicz wykorzystał tę sytuację do ewakuacji polskich zbiorów. W dwóch transportach znalazła się

najcenniejsza kolekcja Ossolineum, przewieziona do Krakowa spoczęła w Bibliotece Jagiellońskiej, jednak władze niemieckie postanowiły przewieść je do Rzeszy. Transport został porzucony w miejscowości Adelin (Zagrodno) na Dolnym Śląsku i w 1947 r.trafił do Wrocławia.

Siedziba Zakładu Narodowego im.Ossolińskich we Wrocławiu - to jedno z najciekawszych założeń barokowych na Śląsku.Wznoszone w latach 1675-1715 było siedzibą Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdą. Po przejęciu w 1810 r.przez państwo pruskie majątków zakonnych, w budynnkach klasztornych w latach 1811-1945 funkcjonowało katolicki męskie Gimnazjium Św. Marcina. W początkach XX w.zburzono skrzydło łączące klasztor z kościołem, przebudowano wnętrza. Od 1704 r. na dziedzińcu stoi studzienka przykryta arkadową gloriettą.W południowej części dziedzińca w 2004r.odsłonięto popiersie załżyciela Zakładu Narodowego im.Ossolińskich - Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego. Reprezentacyjne skrzydło północne Ossolineum wieńczy charakterystyczna ośmioboczna kopuła z latarnią.

Po 1945 r.we Wrocławiu osiedliło się wielu mieszkańców Lwowa – elita intelektualna, dla której zbiory Ossolineum były bezcenne. Opiekę nad ocalałą kolekcją powierzono rektorowi Uniwersytetu Wrocławskiego, Stanisławowi Kulczynskiemu oraz Antoniemu Knotowi, dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej, obaj kierowali ulokowaniem i zabezpieczeniem ocalałych ossolińskich zbiorów. Część pozostałej we Lwowie kolekcji w latach 1946-1947 została przekazana do Wrocławia jako "dar narodu Ukraińskiego dla narodu Polskiego", reszta,ok.60% przedwojennego zasobu Ossolineum, pozostało we Lwowie.Od 1992 r. trwają negocjacje z Ukraińcami w sprawie rewindykacji.W 2003 r.nastąpił przełom w prowadzonych rozmowach. Zakład Narodowy im. Ossolińskich uzyskał możliwość pełnego dostępu do polskich kolekcji przechowywanych w Bibliotece im.V.Stefanyka, z możliwością kopiowania oraz opracowywania.

Pamięć lwowskiej tradycji i korzeni wrocławskiej placówki ułatwiła w latach 1990-1994 przywrócenie statusu Fundacji Zakładowi Narodowemu im.Ossolińskich. Dyrektorem został dr Adolf Juzwenko, który podjął starania o restytucję Fundacji, uwieńczoną sukcesem.

5 stycznia 1995 r., kiedy Sejm Rzeczypospolitej uchwalił ustawę o fundacji „Zakład Narodowy im.Ossolińskich”, z mocy ustawy patronat nad Zakładem objął Prezydent RP, a bezpośredni nadzór pełni Rada Kuratorów składająca się z 13 osób.Umożliwiło to także proces odtwarzania Muzeum Lubomirskich. Od 1990 r.Ossolineum odzyskuje dawny blask i pozycję liczącej się w kraju placówki naukowej i kulturalnej.Stale wzbogacają się zbiory – obecnie liczą ponad 1 700 000 jednostek. W trosce o zachowanie zbiorów, szczególnie rękopisów i starych druków, realizowany jest we współpracy z Mechanizmem Finansowym EOG i Norweskim Mechanizmem Finansowym projekt "Konserwacja i digitalizacja zbiorów Biblioteki Zakładu Narodowego im.Ossolińskich we Wrocławiu". Od 2006 r Biblioteka ZNiO należy też do konsorcjum Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej. W murach wrocławskiego Ossolineum organizuje się spotkania i wieczory autorskie znanych uczonych, pisarzy i artystów. Pod kopułą wrocławskiego Ossolineum tętni życie naukowe i kulturalne służąc polskiej nauce i kulturze.